ایدئولوژی (به انگلیسی: Ideology) از جمله اصطلاحات و واژه‌هایی است که در طول زمان، مفهوم و بار معنایی آن دچار دگرگونی‌های فراوانی شده است.

هنوز هم توافق قابل‌ملاحظه‌ای روی معنا و مفهوم ایدئولوژی وجود ندارد و متفکران و نویسندگان مختلف، تعاریف متفاوتی را برای این واژه در نظر می‌گیرند.

معنی ساده ایدئولوژی

می‌توان گفت ساده‌ترین معنای ایدئولوژی همان چیزی است که از ترکیب دو واژه‌ی idea (ایده و فکر) و logos (سیستم و مجموعه) به ذهن می‌رسد: سیستمی از ایده‌ها و افکار.

برخلاف معنایی که این روزها از واژه‌هایی مانند ایدئولوژی و مکتب در ذهن ماست، برای نخستین بار استفاده از واژه‌ی ایدئولوژی توسط ماتریالیست‌هایی مانند دو تراسی (Antoine Destutt de Tracy) در عصر روشنگری رواج یافته است (+).

ایدئولوژیست هم، از واژه‌های همان دوران است و به کسانی اشاره می‌کند که ایده‌پرداز و نظریه‌پرداز بودند و نسبت به بسیاری از علوم گذشته – که بر فرضِ ماهیتِ متافیزیکی انسان استوار بود – نقدهای جدی داشتند.

ایدئولوژیست‌ها که خود را متخصص بررسی افکار و ایده‌ها می‌دانستند و ضمناً معتقد بودند ایده‌ها، حاصل دریافت‌های فیزیکی انسان است، تقریباً هر بحث متافیزیکی را تحت عنوان اوهام و تعصبات طبقه‌بندی می‌کردند (جالب است که امروز، این تعصب است که معمولاً برچسب ایدئولوژی می‌خورد و از همین مسئله، می‌توان تحول معنای این واژه را به خوبی درک کرد).

بررسی فراز و فرود رابطه‌ی ناپلئون با ایدئولوژیست‌ها، یکی از موضوعات جذاب و آموزنده در آن مقطع تاریخی است.

ایدئولوژی به عنوان یک اصطلاح سیاسی

امروز ایدئولوژی نسبت چندانی با آن کاربرد اولیه ندارد و آن‌چه ما از واژه‌ی ایدئولوژی می‌شناسیم، بیشتر به مفهومی که کارل مارکس از آن مد نظر داشت نزدیک است.

مارکس تعریف دقیقی از واژه‌ی ایدئولوژی نداشت و ایدئولوژی را به معنای عام و با بارِ معنایی منفی به‌کار می‌برد. او وقتی از ایدئولوژی و ایدئولوژیست‌ها حرف می‌زد، معمولاً به مخالفان فکری و تفکرهای سیاسی رقیب خود اشاره داشت.

مارکس ایدئولوژی را با آگاهی دروغین و غیرواقعی، مترادف می‌دانست و حرف‌ها و دیدگاه‌های خود و هم‌فکرانش را حقیقت و آگاهی راستین در نظر می‌گرفت.

حتماً برایش جالب خواهد بود اگر بداند امروز، به عنوان یکی از نخستین مثال‌های ایدئولوژی در دنیا، به سراغ او و پیروانش می‌روند.

تعریف ایدئولوژی

تعریفی که مایکل فریدن (Michael Freeden) در دائره‌المعارف فلسفه‌ی روتلج ارائه کرده را می‌توان به عنوان تعریفی نسبتاً ساده از مفهوم ایدئولوژی در نظر گرفت:

«ایدئولوژی مجموعه‌ای آگاهانه یا ناآگاهانه از افکار، باورها و نگرش‌هاست که برداشت‌ها و سوءبرداشت‌های ما را از جهان سیاسی و اجتماعی شکل می‌دهد. ایدئولوژی بر روی قضاوت‌ها، رفتارها، تصمیم‌ها و توصیه‌ها تأثیر می‌گذارد.»

مترادف ایدئولوژی در فارسی

در ویکی پدیای فارسی به نقل از فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان به این نکته اشاره شده که ایدئولوژی و مرام را می‌توان مترادف در نظر گرفت. با این حال، با توجه به توضیحات و تعریف‌هایی که در بالا ذکر شد، به نظر می‌رسد برابر فرض کردن این دو واژه، دقیق نباشد.

داریوش آشوری نیز در کتاب فرهنگ علوم انسانی خود ترجیح داده است همان واژه‌ی ایدئولوژی را به عنوان معادل کلمه‌ی Ideology در نظر بگیرد.

مطالعه‌ی بیشتر (فایل PDF برای دانلود)

Ideology in Political Communication, Teun Dijk