ارشمیدس (به انگلیسی: Archimedes) را یکی از بزرگترین دانشمندان یونان باستان می‌دانند. او آن‌قدر در ریاضیات و مکانیک دستاورد و اختراع داشته که بسیاری معتقدند جایگاهش را می‌توان با کسی مانند نیوتن مقایسه کرد.

ارزش کار ارشمیدس را وقتی بهتر درک می‌کنیم که به خاطر داشته باشیم او حدود سه قرن پیش از میلاد مسیح زندگی می‌کرده است (از ۲۷۳ قبل از میلاد تا حدود ۲۱۱ یا ۲۱۲ قبل از میلاد).

ارشمیدس در سیراکوز (Syracuse) متولد شد و عمر خود را تقریباً در همان‌جا گذراند. سیراکوز (امروزه: سیراکوزا) در غرب سیسیل قرار دارد و امروز متعلق به ایتالیاست (قلمرو یونان در آن دوران با آن‌چه ما امروز از یونان می‌شناسیم متفاوت بوده است):

ممکن است از خود بپرسید که آیا موقعیت جغرافیایی این جزیره تا این حد مهم است که باید حتی در یک زندگینامه مختصر از ارشمیدس هم بر آن تأکید شود؟

پاسخ این است که ارشمیدس با حمله‌ی رومیان و فتح این جزیره کشته شده است. بنابراین سرنوشتش با موقعیت جغرافیایی محل زندگی‌اش پیوند داشته است.

قانون ارشمیدس و جمله‌ی معروف یافتم یافتم

برای بسیاری از ما ارشمیدس با جمله‌ی معروف یافتم یافتم (اورکا! اورکا!) تداعی می‌شود:

Eureka! Eureka!

گفته می‌شود که او زمانی که در حمام بوده، رابطه‌ی میان وزن اجسام در آب و حجم آن‌ها در ذهنش تداعی شده و با این فریاد بیرون دویده است؛ قانونی که ما امروزه آن را به اسم قانون ارشمیدس می‌شناسیم (این‌که در هر سیال به یک جسم مشخص، نیروی شناوری به اندازه‌ی حجم جابجاشده از سیال توسط آن جسم، رو به بالا وارد می‌شود. همان چیزی که باعث می‌شود ما در آب، خود را سبک‌تر حس کنیم).

ارشمیدس – کاری از جوزپه د ریبرا

با وجودی که قانون ارشمیدس بسیار مهم است و کشف این قانون در آن دوران، خارق‌العاده محسوب می‌شود، اما نباید زندگی ارشمیدس و دستاوردهایش را به همین یک قانون محدود بدانیم.

شرمن استاین (Sherman Stein) در این زمینه، ایده‌ی جالبی را به‌کار برده و عنوان کتاب خود درباره ارشمیدس را چنین انتخاب کرده است: ارشمیدس غیر از فریاد یافتم یافتم چه کارهای دیگری انجام داده است؟ (+).

اختراعات ارشمیدس

ظاهراً ارشمیدس اختراعات فراوانی انجام داده و حتی در جنگی که با رومی‌ها بوده، اختراعات نظامی داشته است. از جمله‌ی این اختراعات می‌توان به آینه‌های بزرگی اشاره کرد که با آن‌ها روی کشتی دشمن نور می‌انداخته‌اند (برخی می‌گویند هدف او، آتش زدن کشتی‌ها با تمرکز نور روی آن‌ها بوده و برخی دیگر، معتقدند که هدف، مختل کردن دید سرنشینان کشتی بوده است).

هم‌چنین گیره‌های بزرگی ساخته بوده که با آن‌ها کشتی‌های دشمن را در نزدیکی ساحل می‌گرفتند و واژگون می‌کردند.

اختراعات بسیار دیگری هم به او نسبت داده شده؛ اما تشخیص این‌که کدامیک واقعاً توسط او ساخته شده، چندان ساده نیست. اما همین‌که تعداد قابل توجهی از اختراعات خلاقانه‌ی مکانیکی آن دوران به او نسبت داده شده، نشان می‌دهد که چه جایگاهی در ذهن مردم داشته است.

مرگ و قبر ارشمیدس 

می‌دانیم که یک سرباز رومی ارشمیدس را کشته و گفته می‌شود که آخرین جمله‌ی او به سرباز noli … istum disturbare بوده است (مواظب باش. خرابش نکنی).

مطمئن نیستیم که این «خراب نکردن» به چه چیزی اشاره داشته؛ اما غالب مورخین این روایت را ترجیح می‌دهند که او روی ماسه‌ها، دایره‌هایی کشیده بوده و در حال مسئله‌ی هندسه بوده و وقتی سرباز بالای سرش رسیده، بیش از آن‌که نگران جانش باشد، دغدغه‌ی خراب شدن مسئله‌اش را داشته است (به خاطر همین در انگلیسی جمله‌ی او را Don’t disturb my circles ترجمه می‌کنند. در حالی که در جمله‌ی اصلی کلمه‌ی دایره وجود ندارد).

به هر حال در عشق او به کارش و حل مسئله‌ها تردیدی وجود ندارد. یکی از کشفیات او این است که حجم یک کُره، با دو سوم حجم استوانه‌ای که بر آن محیط می‌شود برابر است و آن‌قدر چنین کشفی برایش لذت‌بخش بوده که گفته بوده روی سنگ قبرش، کره‌ای را بکشند که داخل یک استوانه محاط شده است.

محلی که امروز به مدفن او منسوب است، ظاهراً ارتباطی با قبر واقعی او ندارد. اما در حرف‌های سیسرو آمده است که او هنگام سر زدن به گورستان سیراکوز (یک قرن و نیم پس از ارشمیدس) سنگ قبری را دیده که رویش استوانه و کُره بوده و فهمیده که آن‌جا قبر ارشمیدس است (+/+).