عملیات گیره کاغذ یا Paperclip Operation نامی است که بر روی یکی از چالش برانگیزترین تصمیم‌های ایالات متحده آمریکا پس از جنگ جهانی دوم گذاشته شده است.

پس از پایان جنگ جهانی دوم (در سال‌ ۱۹۴۵) آمریکا و شوروی می‌دانستند که بخش بزرگی از دانش و فناوری دوران جنگ در نیروهای متخصص آلمانی باقی مانده است و سوال این بود که این غنیمت جنگی در اختیار چه کسانی قرار خواهد گرفت.

کشورهای آمریکا و انگلیس، کمیته‌هایی را در نظر گرفته بودند تا در بازمانده‌های جنگ، به دنبال انسان‌ها، ابزارها، تکنولوژی‌ها و دانشی باشند که می‌توانست به توسعه‌ی آنها پس از پایان جنگ کمک کند.

در آن مقطع زمانی ارشدترین کمیته‌ی اطلاعاتی-نظامی آمریکا JIOA (یا Joint Intelligence Objectives Agency) نام داشت که دقیقاً در سال ۱۹۴۵ تأسیس شد و به مدت ۱۷ سال، مدیریت طیف گسترده‌ای از عملیات اطلاعاتی – نظامی دوران جنگ سرد را در اختیار داشت. این کمیته که از ترکیب کارشناسان اطلاعاتی واحدهای مختلف ارتش آمریکا تشکیل شده بود، اختیارات گسترده‌ای داشت و بسیاری از تصمیم‌های پیچیده و استراتژیک پس از جنگ توسط آن یا با مشورت آن اتخاذ شد.

یکی از تصمیم‌های این کمیته، جذب دانشمندان آلمانی به آمریکا بود تا دانش و تخصص آنها در اختیار دولت و ارتش آمریکا قرار بگیرد. چنین تصمیمی، نه تنها می‌توانست کمکی مهم در راستای توسعه قدرت نظامی آمریکا باشد، باعث می‌شد دست شوروی به این کارشناسان نرسد. طبیعی بود که شوروری هم در همان زمان به دانش و تخصص بازمانده از جنگ به عنوان مهم‌ترین غنیمت جنگی فکر می‌کرد.

کمیته JIOA از هری ترومن رئیس جمهور وقت آمریکا مجوز خواست تا دانشمندان آلمانی را به آمریکا منتقل کند و اگر چه موضع واقعی ترومن را نمی‌دانیم، اما او در موضع‌گیری رسمی خود ضمن تأیید این برنامه اعلام کرد که دانشمندانی که مستقیماً از نازی‌ها حمایت کرده‌اند یا جنایات جنگی انجام داده‌اند نباید تحت پوشش این برنامه قرار بگیرند.

بر اساس روایات رسمی، JIOA بخش‌هایی از پیوست‌ها و جزئیات پرونده‌ی این دانشمندان را حذف و پاک کرد تا گزارشی تمیز از گذشته‌ی آنها باقی بماند. همین حذفِ پیوستها و اطلاعات گذشته‌ی این افراد بود که باعث شد این عملیات به نام گیره کاغذ شناخته شود.

در اسناد آن دوران، حتی گروه‌های دانشمندانی که به آمریکا منتقل شده‌اند گروه‌های گیره کاغذ نامیده شده‌اند؛ به عنوان مثال گفته می‌شود که فون براون در اولین Paperclip Group وارد آمریکا شد.

اگر چه بیش از هزار نفر از دانشمندان نازی در پوشش این طرح وارد آمریکا شدند، اما مشهورترین فرد پروژه‌ی گیره کاغذی، ورنر فون براون بود که تیم خود را نیز که در طراحی V2 نقش داشتند به آمریکا برد. او بعدها با تیم خود مدیریت مرکز فضایی مارشال متعلق به ناسا را بر عهده گرفت و لانچر‌ سترن پنج (Saturn V) را طراحی کرد که بدون آن اجرای برنامه‌‌های فضانوردی آمریکا عملاً امکان‌پذیر نبود.

رایج است که ناسا و دستاوردهای فضایی آمریکا را از جمله محصولات عملیات گیره کاغذ می‌دانند.

عملیات گیره کاغذ تا همین امروز هم یکی از چالش‌برانگیزترین تصمیم‌های دولت آمریکا در جنگ جهانی دوم و در آغاز جنگ سرد محسوب می‌شود.

پاک‌سازی پرونده‌ی تعداد زیادی دانشمند که بر اساس عرف و قانون جنایتکار جنگی محسوب می‌شدند و افراد بسیار کوچک‌تر از آنها مجازات‌های سنگین پس داده بودند با این توضیح توجیه می‌شد که بدون این تصمیم، قدرت شوروی در دوران جنگ سرد افزایش می‌یافت و شاید ساختار قدرت جهان به شکل دیگری تغییر می‌کرد یا سایه‌ی بلوک سرخ، بر تمام جهان می‌افتاد.

از سوی دیگر، بسیاری از تحلیل‌گران اروپایی – که خود را آسیب‌دیده‌ی اصلی جنگ می‌دانند – و نیز بخشی از نویسندگان آمریکایی معتقدند که حتی منافع ملی آمریکا هم نمی‌تواند به عنوان هدف، استفاده از چنین ابزاری را توجیه کند.

به هر حال، نقش موثر عملیات گیره کاغذ در جایگاه امروز آمریکا در جهان شفاف و قطعی است و اخلاقی بودن یا نبودن آن، هنوز حل نشده و احتمالاً هرگز هم حل نخواهد شد. خصوصاً اینکه وقتی دولت‌ها بحث منافع ملی را مطرح می‌کنند، چارچوب متفاوتی از اخلاق را در تصمیم‌های خود مد نظر قرار می‌دهند و به سادگی حاضر نیستند زیر بار تعریف‌های متعارف اخلاق بروند.

منبع: Operation Paperclip

مطلب مرتبط: پرواز گرانش صفر؛ از جمله دستاوردهای عملیات گیره کاغذ