در سال‌های اخیر اصطلاح منفعل را بسیار می‌خوانیم و می‌شنویم. این واژه که در برابر Passive انگلیسی قرار گرفته نه‌تنها در روانشناسی و رفتارشناسی، بلکه در گفتگوهای روزمره و شبکه های اجتماعی هم کاربرد فراوانی پیدا کرده است.

کلمهٔ منفعل بسته به موضوع بحث و جمله‌ای که در آن به کار رفته، معانی متفاوتی دارد. مثلاً:

منفعل به معنای نداشتن ارادهٔ مستقل و ابتکار عمل

این معنای منفعل را بیشتر در سیاست و کسب و کار می‌خوانیم و می‌شنویم. وقتی می‌گویند یک کشور در رفتارهای خود منفعلانه عمل کرده است، یعنی به جای این‌که خود پیشگام باشد و با ابتکار عمل، شرایط را در اختیار بگیرد، منتظر می‌ماند تا ببیند دیگران چه می‌کنند و سپس پاسخ مناسب را انتخاب می‌کند (شبیه مهرهٔ سیاه شطرنج).

منفعل به معنای اقدام نکردن

در ادبیات سیاسی و اجتماعی، منفعل بودن گاهی به معنای اقدام نکردن است. مثلا می‌شنویم که فعالان اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی از مردم می‌خواهند در برابر یک رویداد یا روند مشخص، منفعل نباشند و طبیعتاً منظورشان این است که «دست به اقدام بزنند.»

در این حالت، متضاد منفعل بودن را می‌توان فعال بودن دانست. البته در زبان فارسی به جای فعال یا Active بودن (یا اصطلاح اکتیویست) اخیراً از واژه‌ٔ «کنشگر» استفاده می‌شود. بنابراین می‌توان گفت در فضای اجتماعی، فرد منفعل کسی است که کنشگری را انتخاب نکرده است.

منفعل در روانشناسی (به عنوان یک ویژگی رفتاری)

در روانشناسی معمولاً رفتار منفعلانه یا انفعالی (Passive) را در برابر رفتار تهاجمی (Aggressive) قرار می‌دهند.

مثلاً اگر کسی به وعده‌ای که به شما داده عمل نکند، مصداق رفتار منفعلانه این است که هیچ چیز به او نگویید. در سمت دیگر طیف، برخورد تهاجمی قرار می‌گیرد که شما طرف مقابل را یبش از آن‌چه شایسته است تنبیه کنید (مثلاً چون چند بار دوچرخه‌اش را جای ماشین شما پارک کرده، دوچرخه را آتش بزنید).

حد میان این دو رفتار (انفعال و تهاجم) چیزی است که از آن به عنوان صراحت و قاطعیت یا Assertiveness و گاهی جرئت ورزی یاد می‌کنند.

البته رفتارهای انفعالی تهاجمی هم وجود دارند. یعنی رفتارهایی که در ظاهر منفعلانه هستند، اما ماهیت تهاجمی دارند:

منفعل در ادبیات کهن فارسی

آن‌چه ما امروز به عنوان منفعل می‌شناسیم با معنی منفعل در ادبیات فارسی تفاوت دارد. در گذشته‌های دور، واژهٔ منفعل با معنایی نزدیک به خجالت کشیدن و شرمسار شدن به کار می‌رفته است.

مثلاً در رباعیات منسوب به ابوسعید ابوالخیر آمده است:

یا رب ز گناه زشت خود منفعلم / وز قول بد و فعل بد خود خجلم