گادفری هارولد هاردی (Godfrey Harold Hardy) که معمولاً او را به نام جی. اچ. هاردی می‌شناسند یکی از ریاضیدانان بزرگ قرن بیستم محسوب می‌شود. او که با کسانی مانند برتراند راسل و مینارد کینز دوست بود، از نظر جایگاه علمی هم تقریباً وضعیت مشابهی با آن‌ها دارد.

این ریاضیدان انگلیسی که در طول سال‌های ۱۸۷۷ تا ۱۹۴۷ زندگی می‌کرده، در کمبریج ریاضی خواند و سال‌ها در آکسفورد تدریس کرد. از آن‌جا که سال‌های پایانی حرفه‌اش را دوباره در کمبریج گذراند، عملاً هر دو دانشگاه او را متعلق به خود می‌دانند و بخشی از هویت تاریخی خود قلمداد می‌کنند.

هاردی نه‌تنها در ریاضیات و نظریه‌ی اعداد، بلکه در ژنتیک هم دستاوردهایی داشته و نام «تعادل هاردی – واینبرگ» برای کسانی که در زمینه‌ی ژنتیک جمعیت کار می‌کنند آشناست.

شاید اگر هاردی کتاب عذرخواهی یک ریاضیدان را نمی‌نوشت، مانند بسیاری از ریاضیدان‌های دیگر برای افراد عادی (خارج از قلمرو ریاضیات آکادمیک) ناشناخته می‌ماند. اما این کتاب کمک کرد تا شهرت او از قلمرو ریاضیات فراتر رود و جهان بزرگ‌تری را در بر بگیرد.

هاردی در کتاب عذرخواهی یک ریاضیدان نگاه خود را به دانش ریاضی شرح می‌دهد. با مطالعه‌ی این کتاب می‌فهمیم که او ریاضی را بیش از هر چیز به «کار هنری خلاق» نزدیک می‌دیده و در شکل بیان دیدگاه‌ها و روایت زندگی‌اش می‌کوشد این نگاه را به دانشجویان جوان ریاضی هم منتقل کند.

کشف رامانوجان

اگر اهل سینما باشید، احتمالاً نام سریناواسا رامانوجان را به واسطه‌ی فیلم «مردی که بی‌نهایت می‌دانست» شنیده‌اید و با او آشنا هستید.

رامانوجان جوانی هندی بود که تحصیلات رسمی در ریاضیات نداشت. اما استعدادش در این حوزه شگفت‌انگیز بود. او ریاضی را به شکل شهودی آموخته بود و در این حوزه کشفیات بسیاری هم داشت. البته تعدادی از کشفیات رامانوجان قبل از او انجام شده بود، اما چون رامانوجان به شکل رسمی ریاضی را نیاموخته بود،‌ از دستاوردهای ریاضیدانان دیگر اطلاع نداشت و فکر می‌کرد خودش آن‌ها را کشف کرده است.

او به هاردی در آکسفورد نامه می‌نویسد و درباره‌ی استعداد ریاضی‌اش حرف می‌زند و از هاردی می‌خواهد که از او حمایت کند. هاردی که از این نوع نامه‌ها زیاد دریافت می‌کرده، ابتدا نامه را جدی نمی‌گیرد. اما در بررسی بیشتر، احساس می‌کند چیزی از جنس شهود و استعداد در کارهای رامانوجان وجود دارد و اگر از او حمایت شود و آموزش رسمی دریافت کند، می‌تواند به فردی مهم و تأثیرگذار در ریاضیات تبدیل شود.

رامانوجان با حمایت هاردی به انگلستان می‌آید و ریاضی می‌آموزد و چند مقاله‌ی مشترک هم با هاردی منتشر می‌کند (فرد میانی در عکس زیر).

او فرصت کوتاهی برای زندگی داشت و در ۳۲ سالگی به خاطر بیماری سل از دنیا رفت. اما در همین مدت کوتاه، تأثیر بسیاری بر ریاضیات گذاشت و نام خود را در این حوزه جاودانه کرد. در حدی که در سی‌سالگی به عضویت انجمن سلطنتی انگلیسی (Royal Society) درآمد که در آن دوره افتخاری بزرگ برای یک ریاضیدان محسوب می‌شد.

هاردی زمانی که در کتاب عذرخواهی یک ریاضیدان دستاوردهای خود را مرور می‌کند، بر این باور است که کشف رامانوجان بزرگ‌ترین دستاورد علمی‌اش بوده است. اهمیت این جمله وقتی آشکار می‌شود که بدانیم سایر دستاوردها و کارهای او در ریاضیات بسیار مهم و ارزشمند بوده‌اند و جایگاهی ویژه دارند.

هاردی و عشق به بازی کریکت

نمی‌توان از هاردی حرف زد و از کریکت صحبت نکرد. هاردی عاشق بازی کریکت بود و تقریباً روزانه آن را دنبال می‌کرد. سی. اس. اسنو در مقدمه‌ای که بر کتاب عذرخواهی یک ریاضیدان نوشته از مینارد کینز (اقتصاددان معروف) چنین نقل می‌کند که: «اگر این‌قدر که هاردی هر روز امتیازهای کریکت را دنبال می‌کند، قیمت‌ها را در بازار سهام دنبال می‌کرد، بی‌تردید ثروتمند می‌شد.»

اسنو در مقدمه‌ی کتاب عذرخواهی هاردی چنین می‌گوید: «هاردی به خواهرش گفته بود اگر بدانم امروز قرار است بمیرم، فکر می‌کنم باز هم دلم می‌خواهد نتایج بازی‌های کریکت آن روز را بدانم. از آن‌جا که در روزهای آخر زندگی‌ هاردی، خواهرش هر شب فصلی از کتاب تاریخچه کریکت کمبریج را برای او می‌خواند و هاروی هم در بامداد یکی از همین روزها فوت کرد، می‌توان گفت احتمالاً آخرین کلماتی هم که شنیده درباره‌ی بازی کریکت بوده است.»

مقایسه هاردی و اینشتین

هاردی عادت‌های عجیبی داشته که در مورد کمتر کسی می‌شنویم. مثلاً‌ علاقه نداشته چهره‌ی خودش را ببیند. او در خانه هیچ آینه‌ای نداشته و حتی برای اصلاح هم از آینه استفاده نمی‌کرده است.

جالب اینجاست که وقتی لازم می‌شد در سفرها در هتل بماند، اولین کاری که می‌کرد این بود که آینه‌ها را با پارچه می‌پوشاند. این در حالی است که چهره‌ی زشت یا زننده‌ای هم نداشته و همین موضوع، این عادت را عجیب‌تر جلوه می‌دهد.

در عین حال، اسنو مقایسه‌ی جالبی بین هاردی و اینشتین انجام می‌دهد.

او می‌گوید که دوستان اینشتین، هر چه بیشتر با او بوده‌اند، او را دورتر از خودشان می‌دیده و حس می‌کرده‌اند. در حالی که دوستان هاردی،‌ اگر چه در ابتدا او را متفاوت و جدا‌افتاده می‌دیدند، هر چه زمان بیشتری با او سپری می‌کردند، این فاصله‌ها کمتر دیده و حس می‌شد.

هاردی ضد جنگ

در دورانی که بسیاری از روشنفکران از جنگ حمایت می‌کردند و آن را «بازی تلخ اما ناگزیر» می‌دانستند،‌ هاردی با جنگ مخالف بود. او نه‌تنها از جنگ استقبال نمی‌کرد،‌ بلکه به علم و دانشی هم که می‌توانست در مسیر جنگ به کار گرفته شود نقد داشت.

شاید به همین علت در کتاب خود، بارها به شکل مستقیم و تلویحی به این نکته اشاره می‌کند که ریاضیات در شکل عمیق آن (و نه آن حد سطحی که ما می‌شناسیم و می‌فهمیم) هیچ تأثیری بر روی جهان ندارد. و خواننده از لابه‌لای حرف‌های او چنین برداشت می‌کند که هاردی این بی‌تأثیر بودن را با غرور و افتخار بیان می‌کند. گویی که تأثیر فیزیک و مهندسی بر جنگ برایش مطلوب و دوست‌داشتنی نبوده است.

پیشنهاد برای مطالعه‌ی بیشتر

اگر آشنایی با جی اچ هاردی برای شما جذاب است و دوست دارید با دیدگاه‌های او بیشتر آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم معرفی و مرور کتاب عذرخواهی یک ریاضیدان را بخوانید.